عَلَم چیست و عَلَمدار کیست؟

پرسش :

 جریان عَلَم در واقعه کربلا چیست؟ آیا عَلَم های امروزی بیانگر همان عَلَم های واقعه کربلا است؟

 

پاسخ :

 در جنگ‌‌های زمان صدر اسلام و حتی قبل از آن معمولاً از علم (یا رایة) استفاده می‌شده و این عَلَم‌ در حقیقت همان چیزی بوده است که ما آن را امروزه پرچم می‌گوییم. معمولاً در جنگ‌ها علم (پرچم) را به دست شجاع‌ترین و جنگجوترین افراد می‌دادند و تا زمانی که پرچم در میان سپاه برفراز بود و روی زمین نیفتاده بود، سپاهیان انسجام داشتند، در حدیثی که از امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ نقل شده است، به همین مطلب اشاره شده است. حضرت می‌فرماید: «همیشه پرچم جنگ را به دست مردان شجاع و غیرتمند بسپارید زیرا مردان با استقامتند که، پرچم را تنها نگذارند و آن را رها نسازند... »[1] سید حسین معتمدی می‌نویسد: «سابقه عَلَم بسیار طولانی و قدیمی است و در اسلام و قبل از اسلام در بین کشورها و شهرها و جمعیت‌ها مرسوم بوده است.»[2] در روز عاشورا و در واقعه کربلا در سال 61 ه‍ نیز قطعاً از عَلَم استفاده شده است و آن علم به بعضی از اشکالی که امروزه مرسوم می‌باشد نبوده است، « امام حسین ـ علیه السلام ـ روز عاشورا پرچم جنگ را به دست برادرش حضرت عباس ـ علیه السلام ـ سپرد.»[3] «و زمانی که حضرت عباس ـ علیه السلام ـ خدمت امام آمد و از او اذن میدان طلبید. امام ـ علیه السلام ـ گریست و ابتدا اجازه نداد و فرمود : تو علمدار من هستی اگر تو به شهادت نایل شوی سپاه من از هم می‌پاشد.»[4]

اما در رابطه با علم‌های امروزی، یکی از نظرات افراطی این است که این علم‌ها و سایر آلات و وسائلی که در عزاداری استفاده می‌شود همه آن‌ها از اروپا و از مسیحیت وارد ایران شده‌اند. و در حقیقت این‌ها تقلیدی هستند از مراسم‌های مسیحیان در شهادت حضرت مسیح ـ علیه السلام ـ . طبق این نظریه زنجیر زنی، تیغ زنی، موزیک و سنج زنی، مصیبت خوانی و نوحه سرایی از مسیحیت گرفته شده است که ایراداتی نیز به آن وارد است. برخی دیگر قائلند که این «علم ها» نماد «سرو» هستند و سرو درختی است که تسلیم روند طبیعی گیاهان نمی‌شود. و حتی در زمستان هم سرسبز است. یعنی همواره زنده است. درست همانند شهید که نمی‌میرد، و همواره زنده است. البته یک مطلب که تقریباً همه در آن اتفاق نظر دارند این است که سابقه این علم‌های جدید خیلی طولانی نیست.

اما در مقابل این نظریه، نظر دیگری وجود دارد که بسیار ضعیف است و در صدد انحراف اذهان عمومی است که می‌گوید: «... شکل و شمایل ظاهری «علم‌ها» به صلیب مسیحیان راه‌ میبرد (شبیه است). و به همین دلیل عجب نیست اگر کسانی به خطا بر این باور باشند که پدید آمدن علم‌ها نتیجه تقلید شیعیان از صلیبی‌ها است که مسیحیان در هنگام تظاهرات دینی در پیش دسته‌های خود راه‌ می‌برند.»[5] نویسنده این مقاله می‌نویسد: «علم‌ها بی کم و کاست سمبل و نماد «درخت سرو» است. زبانه‌های بلند علم‌ها چه از نظر شکل و چه از نظر نوع اهتزاز دقیقاً یاد‌آور درخت سرو هستند شما می‌توانید به نقش برجسته درخت سرو در پایین زبانه‌های علم ها نگاه کنید، سرو‌ درختی است که تسلیم زادمردی ادواری گیاهان نمی‌شود و همواره زنده می‌ماند. درست همانند شهید که نمی‌میرد و همواره زنده است.»[6]

نتیجه این که: اولاً سابقه‌ علم‌های امروزی سابقه‌ای خیلی طولانی نیست. حتی کسانی که قائلند این علم‌ها نماد سرو هستند به این مطلب معترفند.[7] ثانیاً در نظریه اول نوعی افراط مشاهده می‌شود چرا که این نظریه حتی مصیبت‌خوانی را هم تقلید از مسیحیان اروپایی معرفی می‌کند. که تمایز این دو نشان از یاوه بودن این نظریه دارد در حالی که ما معتقدیم مصیبت‌خوانی برای امام حسین ـ علیه السلام ـ از زمان رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ شروع شده است. برخی قائلند کنار گذاشتن این گونه علمات و تنها استفاده از پرچم مناسب‌تر و معقول‌تر است. در این رابطه سید حسین معتمدی می نویسد: «صاحبان عِلم و ادراک را اعتقاد بر این است که کنار گذاردن علمات و به جای آن، پرچم‌های سیاه و قرمز و سبز حسینی را برداشتن کاری بهتر و معقول‌تر و مناسب‌تر می‌باشد.»[8] علی رغم این نظریه ها سنت مردم در عزاداری ها در طول تاریخ ثابت کرده است تا عملی ممدوح و مورد تایید علما نباشد وارد عزاداری نمی شد. و بیان چنین ریشه هایی برای علم های امروزی فقط برای سست کردن مردم نسبت به عزاداری حسینی می باشد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

1. عزاداری سنتی شیعیان، سید حسین معتمدی.

2. فرهنگ عاشورا، محدثی.

--------------------------------------------------------------------------------

[1] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج100، ص51.

[2] . معتمدی، سید حسین، عزاداری سنتی شیعیان، قم، انتشارات عصر ظهور، 1378، ج1، ص589.

[3] . محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، 1374، ص321، و محمدی اشتهاردی، محمد، سوگنامه آل محمد، نشر ناصر، چاپ نهم، 1375، ص246.

[4] . محدثی، جواد، همان، ص321.

[5] . مقاله اهورا اشون، در سایت شارح، www.Sharehnewspaper.com

[6] . همان.

[7] . مراجعه شود به مقاله مذکور در سایت شارح، ایشان می‌نویسد: «من معتقدم که نقطه زایش علمات فقط چند سده قبل می‌باشد.»

[8] . معتمدی، سید حسین، پیشین، ج1، ص590.

منبع

علم (عزاداری) چیست؟

عَلم یا جریده یکی از وسیله‌های نمادین بکار رفته در آیین سوگواری عاشورا در میان شیعیان است. این وسیله معمولاً چوبی بلندی به ارتفاع پنج شش متر که سر آن پنجه‌ای برنجین می‌گذارند و پارچه‌های رنگین قیمتی به چوب می‌بندند. علم از فلز ساخته شده، توسط علم دار حمل می‌شود.

علم معمولاً در پیشاپیش صف سوگواران حرکت داده می‌شود. علم‌های قدیمی تر معمولاً پایه‌ای دارند که واژه‌های دینی بر روی آن برنگاشته شده است و دو اژدها با دهان باز از آن پاسداری می‌کنند. گاهی پهنای علم‌ها به ۳ متر هم می‌رسد و غالباً ۱۱ زبانه دارد که زبانه میانی بزرگ‌تر از بقیه می‌باشد. حد فاصل زبانه‌ها را هم با اشیاء فلزی که به شکل کبوتر و طاووس و لاله و گنبد و بارگاه و ... ساخته شده بود، پر می‌کردند. به کسی که علم را با خود حمل می‌کند، علم‌کِش می‌گویند. این شخص پایه علم را که از چوب ساخته شده، داخل بند تسمه‌ای که به کمر و شانه خود بسته، قرار می‌دهد و با آن حرکت می‌کند. علم و لواء از وسائلی است که در جنگها از اهمیت اساسی برخوردار بود. البته بین علم و لواء تفاوتهایی وجود داشته است و از نظر اهمیت هم درجه بندی شده‌اند. علم صفحات شمال با علم قسمت‌های مرکزی ایران اختلاف دارد.

منبع: ویکی پدیا